Postojeće stanje – lokacija i građevinski fond na lokaciji

Ložionica i Vodotoranj predstavljaju jedne od retkih sačuvanih objekata karakterističnih za ambijent i objekte industrijskog nasleđa iz perioda inicijalnog razvoja železnice u Srbiji u XIX veku. Trenutna slika na postojeće stanje konkursne lokacije govori o neuređenom prostoru na kome se nalaze ostaci objekta Ložionice. Krajem avgusta 2018. godine, Ložionica u kojoj su se nalazili neki od eksponata Železničkog muzeja, uključujući i stare lokomotive iz 19. veka, veoma je oštećena i veliki deo njenih elemenata je uništen. Uništene su lokomotive „Pula“ iz 1864. i „Presek“ iz 1884. godine, kao i jedan ručno kovani vagon. Oštećeni ostaci lokomotiva prebačeni su u oktobru 2018. u garažu „Plavog voza”.

Slika 31. i 32. Postojeće stanje komleksa Ložionice i Okretnice

Ostaci objekta Ložionice se nalaze u lošem stanju i zahtevaju kompletnu rekonstrukciju. Od radijalnog poteza za 31 mesto za lokomotive, danas postoji 24 jer je deo objekta prema Mostarskoj petlji potpuno srušen. Postoji deo prednje fasade Ložionice, odnosno njene konstrukcije, kao trag porušenog dela objekta (7 mesta za lokomotive). Sva stakla na objektu su oštećena, zbog čega su spoljni uticaji dodatno oštetili prostor. Delovi prostora su u potpunosti urušeni i devastirani.

Svi dodatni prostori koji su se nalazili u ložioničkom prostoru, među kojima su kovačnica, strugara, mehanička radionica, livnica, služba za vuču i fabrika gasa (zgrada za omekšavanje vode) i drugi prateći objekti (magacini, toaleti, trpezarija, zimska bašta, stan za čuvara, stolarske i bravarske radionice,  elektroradioica, transformator, ugljene rampe) su urušeni. Takođe, više ne postoje ni administrativna zgrada u kojoj je bila smeštena uprava ložionice, kao ni dva objekta koja su bila namenjena parnom kupatilu.

Prelazak preko okretnice, odnosno komunikacijsku vezu između objekata u ložioničkom kompleksu činio je pešački i pokretni most, koji više ne postoji. Na prostoru same okretnice postoje  tragovi i ostaci centralnog kružnog prstena preko koga se odvijalo okretanje lokomotiva. Stare kolovozne šine u potpunosti su izvađene i ne postoje sačuvane kao mogući fond za ponovnu rekonstrukciju.

Slika 33., 34. i 35. Postojeće stanje Vodotornja

Vodotoranj je sačuvan u dobrom stanju. Postoje vidljivi tragovi dugogodišnjeg neodržavanja, ali solidnost konstrukcije i postojeće stanje govori o mogućnostima za kvalitetnu rekonstrukciju. Unutrašnjost, kao i spoljašnjost Vodotornja, je očuvana sa tragovima oštećenja i dotrajalosti. Spoljni završni deo Vodotornja vizuelno je narušen bilbordima i njihovim osvetljenjem, i predviđeno je njihovo kompletno uklanjanje.

U prilogu konkursne dokumentacije datesu  fotografije postojećeg stanja iz juna 2021. godine.

Građevinski fakultet je uradio Ekspertski izveštaj o nosivosti, stabilnosti i upotrebljivosti konstrukcije zgrade železničkog depoa – Ložionice i vodotornja 13.jula 2021.godine. Iz izveštaja se izdvaja sledeće:

Opis konstrukcije depoa – projektovano stanje

Konstrukcija je armiranobetonska, u vidu prostornih ramova orjentisanih u dva pravca – radijalnom i tangencijalnom. Tako formirani ramovi formiraju 21 radijalni segment, dok je 10 segmenata koji su postojali u prvobitno projektovanoj i izgrađenoj konstrukciji porušeno, što se vidi iz tehničke dokumentacije koja datira iz 1945. godine. Funkcionalno, celina od 21 segment je bila podeljena na način koji je prikazan na slici 1 (u Izveštaju građevinskog fakulteta u prilogu). Širina segmenta na prednjoj fasadi odgovara rasteru između stubova od 4,45 m, dok je na zadnjoj fasadi raster stubova oko 7,3 m. U radijalnom pravcu konstrukciju čine trobrodni ramovi, raspona 3 x 9 = 27 m, sa središnjim brodom koji je 1,65 m viši u odnosu na bočna dva. U arhivskim crtežima, ovi ramovi se nazivaju “glavni vezač”. Visina greda nižih ramova je 42 cm, dok je greda srednjeg rama promenljive visine (max 60 cm) i formira padove krovnih ravni. Sve grede imaju vertikalne vute u zonama oslanjanja na stubove. U tangencijalnom pravcu konstrukciju čine 4 rama – dva unutrašnja koji formiraju srednji brod i dva fasadna. Svaki od ramova sastoji se od po dve grede (na različitim visinama), s tim da su u fasadnim ramovima grede manje visine (65 cm gornja i 45 (25) cm donja), dok su srednji ramovi formirani od viših greda (65 cm odnosno 85 cm visine i 35 cm širine). Dimenzije ovih elemenata uzete su iz preseka. Krovnu konstrukciju formira armiranobetonska ploča koja se oslanja na pomenuti sistem radijalnih i tangencijalnih greda, kao i na dodatne, sekundarne grede koje formiraju gredni roštilj. U prednjem i srednjem brodu projektovana je po jedna sekundarna greda u radijalnom pravcu (u jednom segmentu između glavnih vezača), dok su u zadnjem brodu, zbog nešto većih rastera između stubova, projektovane po 2 sekundarne grede. U tangencijalnom pravcu, sekundarne grede postoje u srednjem i zadnjem brodu. Stubovi svih ramova su uglavnom pravougaonog oblika, različitih dimenzija, dominantno 40x50 cm. Armatura svih elemenata je glatka, nepoznatog kvaliteta.

Na arhivskim crtežima su detaljno obrađeni kratki elementi na stubovima, njihova geometrija i armatura. Krovna ploča je armirana kao ploča (kontinualna) u jednom pravcu, armaturom Ø10(12)/12,5 u polju i nad osloncima – radijalnim glavnim i sekundarnim gredama.

Makroskopski pregled konstrukcije depoa

Vizuelni makroskopski pregled konstrukcije obavljen je 06.07.2021. godine. Orjentacija na terenu izvršena je na osnovu arhivskih crteža osnove. Broj radijalnih segmenata odgovara stanju iz arhive, od ose 1 do 22. Deo konstrukcije od ose 23 do 29 ne postoji, osim prednjeg fasadnog rama koji je slobodan u prostoru. Grupe od po 3 do 5 radijalnih segmenata ograničene su zidanim zidom koji fizički razdvaja ove segmente, nekadašnje funkcionalne celine.

Najveća oštećenja prednjeg fasadnog rama uočena su u delovima 5 i 6 (detaljnije u Izveštaju). Tipično, oštećenja se nalaze na gredama iznad otvora za vrata, kao i u čvorovima, tj. vezama greda-stub. U zonama čvorova i sa donje strane grede očigledan je potpuni gubitak zaštitnog sloja betona koji je armiran rabic mrežom, a u pojedinim čvorovima evidentno je narušena struktura betonskog preseka.

Generalno, oštećenja fasadnog rama nastala su na dva načina – 1) delovanjem kombinacije mehanizama deteriorizacije i 2) oštećenja nastala mehaničkim putem. Od mehanizama deterioracije, uočena oštećenja stubova su tipična za delovanje niskih temperatura (mraza), kojima je sezonski konstrukcija bila izložena decenijama. Takođe, imajući u vidu da su niz stubove postavljane olučne vertikale, procurivanje vode iz oluka takođe je doprinelo uočenim oštećenjima uglavnom na površini stuba. Drugi uzrok, naročito značajan za oštećenja greda, je delovanje mehaničkih uticaja. Naime, na donjim ivicama fasadnih greda nalazili su se čelični profili koji su služili kao vođice za vrata. Nestručnom demontažom, delovanjem fizičke sile, uklonjeni su čelični profili na najvećem broju greda, oštećujući donje strane greda i naročito uglove, tj. veze sa stubovima.

Projektovana i izvedena armiranobetonska krovna konstrukcija prednjeg broda postoji na delovima 1,5,6, a nema je na delovima 2,3 i 4. Nije poznato u kom istorijskom periodu je uklonjena. Ploča je presečena uz ivice obodnih greda, kao i armatura za vezu sa gredama. Sekundarne armiranobetonske grede u radijalnom pravcu nižeg broda su presečene, slika 9. Prilikom prvog obilaska terena (jun 2021) konstatovano je da ovih greda nema, ali da se u trećinama raspona umesto središnje AB grede nalaze metalne rešetke koje su verovatno predstavljale oslonce limenog krovnog pokrivača koga nije bilo u tom trenutku, ali je na osnovu fotodokumentacije iz 2016-2017 jasno da je postojao. Zatečeno stanje prilikom obilaska terena u julu 2021. je da nema metalnih rešetki. One su se oslanjale na grede tangencijalnog rama, zbog čega su formirane „niše“ u zidanom parapetu.

Armiranobetonska konstrukcija srednjeg i zadnjeg broda je izuzetno oštećena, slika 10. To se odnosi na krovnu ploču kao i na grede radijalnog i tangencijalnog pravca. Beton se odljuskava sa donje strane ploče i greda i to ne samo beton zaštitnog sloja, već i po dubini, tj. visini ploče/grede, čineći armaturu donje zone vidljivom po celom obimu. Athezija između podužne armature i betona praktično ne postoji na najvećem delu dužine grede. Iz razloga bezbednosti ljudi postavljena je mreža sa donje strane koja zadržava komade betona koji otpadaju. Armatura svih elemenata je u odmaklom stadijumu korozije. Na bočnim stranama greda u potpunosti je izgubljen zaštitni sloj, poprečna armatura je prisutna i vizuelno dostupna. U zonama vuta radijalnih ramova nema efikasnog „podupiranja“ podužne armature, poprečna armatura je retka, labava i ponegde prekinuta.

Vodotoranj – projektovano i zatečeno stanje

Vodotoranj je projektovan kao armiranobetonska konstrukcija, sa nizom kružno orjentisanih stubova i metalnom kupolom na vrhu koja je srušena tokom 2. svetskog rata, slika 14. Nema tehničke dokumentacije, ni crteža ni teksta, koja bi dala bliže informacije o ovoj konstrukciji.

Tadašnji izgled, ali i današnji upućuju na to da se radi o zidanoj konstrukciji koja je spolja malterisana. Međutim, slika iz faze izgradnje upućuje na mogućnost da se radi o armiranobetonskoj konstrukciji koja je i sa spoljne i sa unutrašnje strane obložena, tj. ozidana opekom, koja „sakriva“ AB konstrukciju. Što se tiče oštećenja konstrukcije, ona su relativno mala, površinska, u vidu delova maltera koji su otpali sa spoljašnje površine. Nema vidljivih prslina u zidanom zidu sa spoljne strane. U narednoj fazi izrade projekta, neophodno je šlicovanjem zida ili kernovanjem utvrditi tip konstrukcije i izvršiti inspekciju unutrašnjosti vodotornja.

Zaključak

Makroskopskim vizuelnim ekspertskim pregledom utvrđeno je da se konstrukcija zgrade depoa nalazi u izuzetno lošem stanju. Tome su, osim dominantnih deterioracionih proces usled izloženosti konstrukcije uticajima spoljašnje sredine, doprineli i nestručna i nasilna demontaža delova konstrukcije u periodu od poslednjih nekoliko godina. S obzirom na stanje, nosivost i stabilnost konstrukcije su upitne i moraju biti dokazane na bazi ispitivanja koja su definisana programom (deo 2.6) i po potrebi naknadnim proračunom (deo 2.5) ukoliko postoji odstupanje u kvalitetu materijala od pretpostavljenog. Granično stanje upotrebljivosti i trajnosti je dostignuto, iz funkcionalnih i estetskih razloga. Upotrebni vek konstrukcije je dostignut zbog odmakle korozije i redukovanog poprečnog preseka armaturnog čelika na većem broju elemenata. Produžetak upotrebnog veka je moguć, uz izvesno obimne radove na sanaciji konstrukcije.

Imajući u vidu stanje konstrukcije i proračunate nosivosti poprečnih preseka, sa sigurnošću se može reći da osim sopstvene težine postojeće konstrukcije i postavljanja horizontalnih i vertikalnih obloga, nije moguće nikakvo dodatno opterećenje postojećih elemenata, čak i nakon sanacije. Konačnu odluku o načinima sanacije postojeće konstrukcije treba doneti nakon obezbeđivanja relevantnih ulazih podataka/podloga i naknadnim proračunom nosivosti za vertikalna i horizontalna opterećenja.

Pre nastavka radova na ispitivanju konstrukcije neophodno angažovati stručnog i ovlašćenog izvođaca u cilju uklanjanja svih delova konstrukcije, obloga, zidarije kolji su nepričvršćeni i skloni padu, odnosno postavljanja odgovarajućih zaštitnih elemenata, kako bi se stvorili uslovi za dalji bezbedan rad

Konstrukcija vodotornja je u relativno dobrom opštem stanju. Elementarna ispitivanja konstrukcije i izvesno nekonstruktivne mere sanacije obezbediće adekvatnu trajnost i produžiti upotrebni vek ove konstrukcije.

U prilogu Konkursne dokumentacije dat je celokupan Izveštaj Građevinskog fakulteta Univerziteta u Beogradu o postojećem stanju građevinskog fonda na konkursnoj lokaciji.

Posebni uslovi i specifičnosti prostorne celine Okretnica, ložionica i vodotoranj

Konkursni obuhvat je definisan u odnosu na težnju da se održi dosledna reminiscencija i vizuelna slika na nekadašnju prostornu i funkcionalnu celinu Okretnice, ložionice i vodotornja, kao i da se iskoriste novi uslovi planske regulative u smislu prostorne pristupačnosti, infrastrukturne opremljenosti i programske promene.  

Osim autentičnosti koje proizilaze iz činjenice da su „Okretnica, ložonica i vodotoranj Železničke stanice Beograd“ kao nasleđe tehničke kulture evidentirani kao dobro koje uživa status prethodne zaštite, konkursna lokacija ima nekoliko prostornih specifičnosti. Prva specifičnost jeste da se konkursna lokacija nalazi na oko 380m od Savskog keja i da je Prostornim planom predviđena dobra saobraćajna veza sa priobaljem (ulica SAO10 i SAO11). Druga specifičnost prostora, a imajući u vidu postojeće stanje i plansku dokumentaciju, jeste njegova diferenciranost i volumetrijska zaokruženost – sa jedne strane prostor tangira Savska ulica, sa druge je prostor definisan postojećim objektom Ložionice, sa treće je Mostarska petlja i sa četvrte strane prostor je određen planiranim objektima.

Posebnu specifičnost konkursnom obuhvatu daje pozicija Vodotornja. Vodotoranj se nalazi na parceli kojoj pripada i Mostarska petlja i deo mosta Gazela, pa je u tom smislu deo ove parcele u konkursu, zajedno sa Vodotornjem, dat anketno. Vodotoranj ima direktan prostorni kontakt sa Mostarskom petljom, što čini specifičnim i tretman i odnos ne samo prema Vodotornju, već i prema celom kompleksu. Imajući u vidu da je novoplanirana ulica SA011 prostorno odvojila Vodotoranj od samog kompleksa Okretnica-ložionica, neophodno je pažljivo pristupiti tretmanu ovog dela.

Osim navedenog, u smislu potencijala i tendencija razvoja, konkursni obuhvat pripada gradskoj celini koja u konceptu razvoja Beograda ima veoma specifično mesto, a prostorna pozicija u odnosu na centralne komercijalne i turističke sadržaje, kao i Novi Begorad, određuju njegov značajan potencijal.

Sveukupno, lokacija postaje turistički atraktivna ne samo u pogledu kulturnog nasleđa, već i budućih komplementarnih sadržaja. Blizina Mostarske petlje ukazuje na dobru saobraćajnu povezanost sa drugom stranom reke, i  uz aktivno uključivanje priobalnih pojaseva i novim raznovrsnim i visoko atraktivnim funkcijama i sadržajima, može biti značajno povezivanje ovog Kreativno-inovativnog multifunkcionalnog centra sa drugim kompatibilnim objektima.

Slika 36. Pogled na prostor Ložionice